Hoe een ‘zoekjaar’ voor afgestudeerde kunstenaars eerder marteling dan privilege is

Wanneer je als student van buiten Europa na afronding van je studie in Nederland wilt blijven om te werken, kun je een verblijfsvergunning van een jaar aanvragen. Dat is de periode die je van de overheid krijgt om een baan te vinden, het zogenaamde ‘zoekjaar’.

Na negen jaar studeren in Nederland bevindt de Chinese performancekunstenaar Nadh zich in zijn zoekjaar. Hij wil in Nederland blijven wonen, maar vindt het lastig de bureaucratische regels van het zoekjaar te volgen. Nadh maakt niet alleen experimentele kunst, maar benadert ook het leven op geheel eigen wijze. Hij loopt zowel met de aanvraagformulieren als de zoektocht naar een baan vast en vraagt zich na verloop van tijd zelfs af of hij er überhaupt wel toe doet als kunstenaar. Wat zegt dit over de Nederlandse bureaucratie?

Regisseur Joris Koptod Nioky ontmoette Nadh tijdens een feestje in Amsterdam. Al snel raakten de twee bevriend en leerde de regisseur Nadh ook als kunstenaar kennen. Nadh gaf als performancekunstenaar liveoptredens voor publiek, waarmee hij een ervaring creëerde. Beiden vonden het zonde dat zijn kunst hierna verloren ging. Vandaar dat de kunstenaar vroeg of Koptod Nioky zijn werk op beeld wilde vastleggen. Op zijn beurt raakte de regisseur ook snel gemotiveerd om Nadh te volgen voor zijn eigen werk.

Koptod Nioky: ‘Ik vind Nadh enorm getalenteerd en hij heeft enorm veel charisma, ook voor de camera. Wel merkte ik vrijwel direct dat zijn persoonlijkheid het hem waarschijnlijk moeilijk zou maken om zich te manifesteren in het Nederlandse systeem, wat toch heel bureaucratisch is. Het leek me een interessante invalshoek voor een film.’

Al was dat niet de eerste keer dat de regisseur kennismaakte met dit proces. Koptod Nioky had namelijk een Chinese partner die al eerder in een zoekjaar terechtkwam. In het begin van dat jaar vond de regisseur het klinken als een privilege dat de Nederlandse staat aanbiedt aan afgestudeerden. Aan het einde was hij zich vooral bewust van de enorme druk dat zo’n jaar op iemand legt. 

Koptod Nioky: ‘We probeerden samen een leven op te bouwen, maar als filmmaker verdiende ik niet genoeg om hem te ondersteunen. Hij moest het volledig hebben van de baan die hij zou vinden, maar dat lukte gewoon niet. Hij schreef eindeloos sollicitatiebrieven en dat zoekjaar liep maar door. Twee dagen voor zijn visum verliep, vond hij een baan. Het was een marteling.’

De persoonlijke connectie van de regisseur met het zoekjaar sloot perfect aan bij Nadhs verhaal. Daarnaast identificeerde hij zich ook met Nadh zelf: een kunstenaar die zich als outsider aan de rand van de samenleving begeeft.

Koptod Nioky: ‘Daar kan ik me vaak goed mee identificeren en voel ik me verbonden mee. Vandaar dat ik wilde kijken of ik het kleine podium dat ik heb als filmmaker kon inzetten in zijn voordeel.’

De hechte vriendschap tussen regisseur en hoofdpersonage zorgde voor een intiem filmproces. Zeker omdat Koptod Nioky vaak als eenmansteam werkt: hij regisseert maar bedient ook de camera, reguleert de belichting en het geluid. Juist om een intieme vorm te waarborgen en verstorende factoren te voorkomen. 

Koptod Nioky: ‘Ik film graag verlegen en introverte mensen. Als ik die dan op kwetsbare momenten film, is het best intimiderend als er dan ook nog eens veel mensen aanwezig zijn in de ruimte. Bij Nadh moest ik me ook echt aanpassen aan zijn levensstijl, waar totaal geen vast ritme in zit. Ik kwam zomaar zijn leven binnen met een camera en kon dat moeilijk gaan dicteren.’

De regisseur suggereert niet op een soort objectieve manier de werkelijkheid vast te leggen maar vindt het juist interessant om het filmmaken onderdeel te laten zijn van de documentaire. Al irriteerde het Koptod Nioky in het begin als Nadh hem aansprak tijdens het filmen: ‘Het frustreerde me, want hij luisterde niet. Maar gaandeweg het filmproces werd het onderdeel van onze dynamiek. Ik laat liever zien dat het filmen ook invloed heeft op zijn leven.’

De aanwezigheid van de regisseur in het leven van zijn vriend zorgde voor een nog intiemere band tussen de twee. Later, toen Nadh steeds meer onder druk kwam te staan, bracht dat ook spanning met zich mee.

Koptod Nioky: ‘Nadh had heftige emotionele uitbarstingen. Hij richtte veel woede op zichzelf met zelfdestructieve neigingen, maar werd ook boos op mij. Dat kon zo uit de lucht vallen, ik wist dan echt niet wat er in zijn hoofd omging.’

Het ingewikkelde bureaucratische proces werkte Nadh op zijn zenuwen en raakte bij hem vaak een gevoelige snaar. Volgens de regisseur riep de kwetsbaarheid van het zoekjaar mogelijk ook vragen op bij Nadh over zijn carrièrepad. Bovendien werden de fondsaanvragen van de regisseur zelf wél geaccepteerd, wat voor extra contrast zorgde.

Koptod Nioky: ‘Ik denk dat Nadh veel ambitie heeft en dat dit proces hem confronteerde met het gevoel dat het hem misschien niet helemaal lukte om een plek te verwerven binnen de kunstwereld. Dat dezelfde fondsen mijn aanvragen goedkeurden en die van Nadh afkeurden, leidde natuurlijk tot nog meer spanning. Bovendien liep ik geen risico om uitgezet te worden.’

Ondanks alle tegenslagen ziet de regisseur hoe Nadh blijft terugkeren naar zijn eigen ambities en kernwaarden. Nadh stelt zich niet pragmatisch op om de fondsen te geven wat ze nodig hebben zodat hij maar professioneel kunstenaar kan zijn. Hij stelt zijn eigen voorwaarden. Koptod Nioky hoopt dat Nadhs plan van aanpak andere kunstenaars inspireert, maar het riep ook frustratie bij hem op.

Koptod Nioky: ‘Ik heb echt wel eens gedacht: zoek nou gewoon even een kantoorbaan zodat je kan blijven. Mensen zullen vast zeggen dat hij het op zichzelf afroept en dat hij zich moet aanpassen. Voor die gedachtes heb ik ook ruimte gelaten. Maar zelf keer ik dan toch weer terug naar zijn radicale levenshouding, die ook iets moois heeft. Nadh wordt niet geïdealiseerd maar dat hoeft ook niet.’

Nadh werkt intuïtief en vanuit improvisatie, een stijl die volgens de regisseur niet aansluit op de Nederlandse bureaucratie. Koptod Nioky: ‘Het leidde bij mij tot vragen: waarom accepteren ze mijn fondsaanvragen wel terwijl Nadh zo’n getalenteerd kunstenaar is? Ben ik als Nederlander beter ingeburgerd in het bureaucratische systeem waar ik me naar moet voegen? Is onze volgzaamheid een soort natuurlijke aanname geworden?’ 

‘Veel Nederlanders zien zichzelf als tolerant, maar er zitten heel onsmakelijke dynamieken verborgen in het systeem. Wij willen alles eerst categoriseren en in procedures samenvatten, die vervolgens betrekking moeten hebben op elk individu. Dat terwijl we tegelijkertijd allerlei idealen hebben van autonomie, zelfontplooiing, vrijheid en democratie. Streven wij die idealen echt na als alles gereguleerd is?’

Volgens de regisseur zijn kunstenaars in Nederland eigenlijk de hele tijd bezig met het faciliteren van een systeem dat hen vooral in de weg zit. Koptod Nioky: ‘Het Nederlandse systeem pleit voor het omarmen van diversiteit, maar de vraag is of dat in de praktijk ook echt zo werkt. Zoekjaar is een kritiek daarop.’

Om de kijker zelf te laten bepalen hoe het afloopt laat het slot van de film veel aan de verbeelding over. De regisseur zegt dat zelf niet te veel te willen invullen voor de kijker: ‘Misschien kun je jezelf voorstellen dat hij uiteindelijk toch een kantoorbaan heeft.’ Het ongewisse slot van de film verschilt echter niet veel van de realiteit. 

Koptod Nioky: ‘Nadh nam al langere tijd steeds minder contact op. Totdat hij zelfs een half jaar niks van zich liet horen. Ik stuurde veel berichten en fietste zelfs diverse keren langs zijn huis, maar ook het naambordje op de brievenbus kreeg een andere naam. Uit het niks belde hij me ’s nachts nog eens twee keer op, maar dat zag ik pas later en ook toen ik terugbelde kreeg ik geen gehoor.’

De regisseur bood aan de film samen met Nadh te kijken en stuurde diverse versies van Zoekjaar naar de kunstenaar, maar ook dat leverde geen reactie op. Koptod Nioky: ‘Ik vind het pijnlijk om niet te weten hoe hij de film ervaren heeft. Hij blijft een mysterie, wat ergens bij hem past. Maar hij laat een leegte achter, ik mis hem gewoon als vriend.’