'Kolonialisme was slecht, maar ik wil ook de grijstinten laten zien'

Regisseur Nordin Lasfar ontdekte Paul Bowles per toeval, toen hij op achttienjarige leeftijd een documentaire over hem zag op televisie. 'Ik zag een gedistingeerde oudere Amerikaan in Marokko, het land waar mijn ouders vandaan kwamen. Dat fascineerde me meteen.'

Bowles werd een literaire held voor de regisseur. 'Ik had toen kennelijk iets of iemand nodig om me enthousiast te maken over kunst. Dat is heel belangrijk als jonge creatieveling, zeker als je zoals ik uit een gastarbeidersmilieu komt waarin dat niet vanzelfsprekend is. We hadden geen goed gevulde boekenkast thuis. Paul Bowles was mijn poort naar de wereld van kunst en cultuur. Zo kon ik mezelf ontwikkelen en ontdekken dat ik maker wilde worden.'

Lasfar zocht zijn literaire held meerdere keren op in Tanger. ‘Ik las dat meer bewonderaars dat deden. Toen ik een keer in Marokko was, zocht ik op waar hij woonde en klopte gewoon aan. Zijn huis werd destijds platgelopen door mensen die hem wilden ontmoeten, maar hij ontving me hartelijk. Hij leek het wel interessant te vinden dat er een jonge Marokkaan uit Europa geïnteresseerd in hem was.’

In 2008 ontmoette de regisseur Mohammed Mrabet tijdens het maken van de reisreportage Bedevaart naar Tanger, waarin twee jonge Nederlands-Marokkaanse schrijvers een literaire pelgrimage naar de stad maakten en hun held Mrabet bezochten.

'Toen ik Mrabet tijdens die reportage ontmoette, bleek hij ontzettend bitter te zijn over Bowles', vertelt Lasfar. 'Hij beschuldigde hem van diefstal en achtergehouden geld. Dat verbaasde me, want voor mij was Bowles nog altijd de man die geweldige boeken schreef en Mrabets verhalen groot had gemaakt. Ik dacht: hier zit een film in.'

Maar een idee voor een film is nog geen film. Tussen 2010 en 2012 werkte Lasfar al aan wat nu Mohammed & Paul – Once Upon a Time in Tangier is geworden. ‘Ik heb er veel energie in gestoken, maar het ging niet door’, vertelt de regisseur. 'Bij de omroep vond men het idee te obscuur. Ik was daar teleurgesteld over en dacht: deze film komt er nooit. Mrabet was immers al op leeftijd, ik wist niet hoe lang hij nog zou leven.'

Pas in 2022 was er interesse in Lasfars filmplan. Die hernieuwde belangstelling betekende echter geen eenvoudig maakproces. Lasfar vertelt: 'Je moet als regisseur veel investeren, met het risico dat het niet terugkomt. Niet alleen qua werk, maar ook qua geld. Dat kan verloren gaan als de film uiteindelijk niet gemaakt wordt, want interesse betekent niet automatisch groen licht en een zak geld.'

Toch wilde hij de opening benutten. Het was zaak om uit te zoeken of Mrabet nog leefde en hoe hij eraan toe was. Op eigen kosten maakte Lasfar een researchreis naar Tanger en vond Mrabet in goede gezondheid.

Lasfar: 'Hij vond het prima om mee te werken en had een beetje een “ik zie het wel”-houding. Hij kreeg destijds immers vaker journalisten en reizigers over de vloer die van alles van hem wilden, maar de meeste zag hij nooit meer terug. Waarschijnlijk dacht hij: eerst zien, dan geloven.'

De regisseur ziet het maakproces als een hobbelige weg. Hij benadrukt dat het bestaan van een documentairemaker niet over rozen gaat. 'Het is een hard bestaan. Regisseurs verdienen het minst, maar het begint wél bij ons. Wij hebben de ideeën en lopen een onzeker pad om het gemaakt te krijgen.'

Mrabet bleek tijdens de opnames grillig van karakter te zijn. De regisseur vertelt: 'Het was altijd de vraag hoe hij zich gedroeg op een draaidag. De ene dag was hij heel aimabel, de volgende dag knorrig en vol tegenzin. Ik heb de nodige aanvaringen met hem gehad. Dan wilde hij geen antwoord geven, was hij er klaar mee en zat mijn draaidag er na een half uur op.'

In de film stelt Mrabet dat Bowles zijn verhalen heeft gestolen en hij geen royalty’s ontving. Lasfar neemt de aantijgingen met een korreltje zout. 'Ik wuif het niet volledig weg, maar het is onmogelijk om te achterhalen of hij écht gelijk heeft. Bovendien vond ik een journalistieke zoektocht naar waarheidsvinding met betrekking tot dit punt niet het meest interessant voor de documentaire.'

Want volgens Lasfar ligt Mrabets pijn op een dieper niveau: 'Ik denk dat bij Mrabet de ongelijke situatie tussen hem en Bowles dwars zat. In de beelden die ik vond zie je hem altijd een beetje in een hoekje, als een soort exotische side kick. Men zag hem als Bowles’ knecht. Hij werd nooit écht voor vol aangezien als kunstenaar.'

Volgens Lasfar zegt dat alles over hoe het er in het koloniale Tanger aan toe ging. In de documentaire is in archiefbeeld te zien hoe Paul Bowles neerbuigende, racistische uitspraken doet over Marokkanen. Ook Bowles’ kennissen die voor Lasfars camera verschijnen schromen niet koloniale uitspraken te doen.

De regisseur kijkt er niet van op. 'Tanger was lange tijd een door Europa bestuurde stad in Marokko, het was onderdeel van een kolonialistisch systeem. Het is niet verrassend dat de westerlingen de inheemse bevolking niet als gelijken zagen, anders kun je zo’n systeem niet handhaven.'

'De sporen van kolonialisme die je in de film ziet, vinden we nog steeds in de maatschappij', aldus Lasfar. 'Dat mensen zulke uitspraken doen, is heftig, maar niet verrassend. Tegenwoordig verhullen mensen hun ideeën in eufemismen. De generatie die tot de kringen van Bowles behoorde kende dat taboe niet en spreken het gewoon uit.'

Lasfar schrikt niet meer van zulke opmerkingen. 'Als je tot een minderheid behoort, word je vroeg geconfronteerd met discriminatie. Als ik die dingen hoor, raakt het mij niet meer. Als filmmaker denk ik: goed dat je expliciet bent, in plaats van politiek correct. Op die manier wordt het goed invoelbaar en kan het een spiegel zijn voor de kijker.'

Ondanks Mrabets aantijgingen en Bowles’ uitspraken over Marokkanen leest Lasfar diens boeken nog steeds met plezier. 'Het blijven prachtige verhalen. Ik heb niet dezelfde verbittering als Mrabet. Ik zie nu wel de koloniale, oriëntalistische blik die Bowles had. Daar was ik me vroeger minder bewust van. Maar ik lees óók dat hij écht van Marokko hield.'

De regisseur hoopt dat de kijker dit soort nuances ook in zijn film ziet. 'Het is evident dat het kolonialisme slecht was, maar ik wil ook de grijstinten laten zien. Het systeem deugde niet, maar bracht ook mooie dingen voort. Binnen deze botsing leerden Bowles en Mrabet elkaar kennen en ontstond een bijzonder oeuvre. Ik hoop niet dat de kijker denkt: Bowles was een schurk en Mrabet een zielig slachtoffer. De waarheid ligt in het midden.'

Mohammed & Paul - Once Upon a Time in Tangier gaat op dinsdag 19 november in première op IDFA en is daarna nog een aantal keer op het festival te zien. Op zondag 10 mei 2026 wordt de film uitgezonden op NPO 2 en daarna NPO Start en NPO Doc.