Regisseur Steve McQueen was aanvankelijk niet van plan het vuistdikke boek Atlas van een bezette stad, geschreven door zijn partner Bianca Stigter, te verfilmen. Hij zocht vooral naar een manier om het rijke verleden van Amsterdam tot leven te wekken.

'Wanneer ik hier als inwoner van Amsterdam over straat liep, voelde het alsof ik door geesten omgeven werd,' vertelt McQueen. 'Je ziet de stad zoals de bewoners uit vorige eeuwen ‘m gezien hebben.' Dat idee wilde hij als kunstenaar overbrengen. Zo overwoog hij om archiefbeeld uit de jaren ’40 te gebruiken en dat over beelden van het hedendaagse Amsterdam te leggen.

Op het moment dat deze ideeën ontstonden, werkte historicus Stigter aan Atlas van een bezette stad: een boek waarin van straat tot straat, van deur tot deur de oorlogsgeschiedenis van Amsterdam tot leven komt. McQueen blikt terug: 'Ik dacht: wat als ik het verleden in tekstvorm weergeef en voor het heden filmbeelden gebruik? Toen heb ik Bianca gevraagd of ik de teksten van haar boek mocht gebruiken als voice-over en het zo met mijn idee te combineren.'

Stigter zag meteen potentie. 'Ik vond het een fantastisch idee. Het is een nieuwe, originele wijze om de geschiedenis te laten zien. In elk beeld van de film zijn het verleden en het heden aan elkaar gekoppeld, steeds op een andere manier.'

In De bezette stad neemt de voice-over van Carice van Houten ons mee naar het verleden, terwijl de beelden tonen hoe mensen in het Amsterdam van nu van hun vrijheid genieten. 'De kracht van deze film is dat er allerlei dingen tegelijk door je heen gaan,' aldus Stigter.

'Er is een contrast tussen wat er zich destijds afspeelde en de vrijheid van nu, en hoe die twee met elkaar verbonden zijn. Weten die mensen in beeld dat? Moeten ze het weten? En wat moet je dan met die kennis?'

Volgens McQueen hoeven de mensen niet de exacte geschiedenis van die plekken te kennen: 'Laat ze vooral lekker vrij zijn. Je hoeft ze het verleden niet door de strot te duwen. Dat je nu je eigen ding kunt doen, is al genoeg. Maar weet wel dat mensen hun leven hebben gegeven voor de vrijheid die jij nu hebt en besef dat dat niet vanzelf spreekt.'

Volgens de regisseur is De bezette stad geen geschiedenisles. 'Het is een soort meditatie. We wilden met deze film het verleden in het hier en nu positioneren, om te laten zien dat het doorspeelt.'

De bezette stad ging in 2023 in première en was gedurende het jaar daarop wereldwijd in de bioscopen te zien. De film heeft volgens McQueen vanaf de draaiperiode tot nu alleen maar aan relevantie gewonnen: 'Toen we begonnen met filmen, speelden de oorlog in Oekraïne, de coronapandemie en de moord op George Floyd nog niet. Al die zaken gebeurden tijdens die draaiperiode van ruim een jaar.'

'Het voelde alsof de hele wereld op drift raakte,' aldus de regisseur. 'Als ik nu naar de film kijk, twee jaar nadat hij is uitgekomen, zie ik een sneeuwbaleffect. Hij krijgt steeds meer lading. Ik denk dat het alleen nog maar harder binnenkomt.'

Ondanks de specifiek Nederlandse locatie van de documentaire, zag de regisseur dat de film wereldwijd goed aansloeg. 'Het fascinerende voor mij was dat het unieke karakter van Amsterdam iets universeels kreeg,' vertelt McQueen.

'Je kijkt naar één stad, maar daardoor werd het lokale globaal. Alles wat er in de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam gebeurde, gebeurde elders op de wereld ook. Dat je zo wordt meegesleept en je je kunt verplaatsen in wat er zich op het scherm afspeelt, is de kracht en schoonheid van film.'

De bezette stad werd grotendeels gedraaid tijdens de coronalockdown. Toeval, want de makers waren al met de film bezig voordat er sprake was van een pandemie. McQueen: 'We hebben de wereld gewoon omarmd zoals hij toen was. Het hele idee van een bioscoopscherm is juist dat we onszelf terugzien, ook de minder fraaie kanten.'

'Er waren ook mensen die vonden dat we er gezien de situatie mee moesten stoppen,' vertelt Stigter. 'Daar waren wij allebei op tegen, want de hele film draait er juist om dat je filmt wat er zich op dat moment afspeelt. Het heeft in mijn optiek gezorgd voor een extra laag in de film.'

Bestaat die extra laag dan uit vergelijkingen tussen de coronarestricties en de Duitse bezetting, die tijdens de pandemie regelmatig de kop op staken? McQueen en Stigter gaan in de film niet in op die analogieën. 'Die parallellen trekken mensen zelf,’ zegt Stigter stellig. ‘Dat is niet aan ons. Als er wat dit betreft iets uit de film blijkt, is dat die parallellen er helemaal niet zijn.'