Wat vertelt de internationaal geprezen film 'Four Daughters' ons over radicalisering? En de rol van vrouwen daarin? Na afloop van de NPO Doc-vertoning van deze hybride documentaire op Movies that Matter 2024 sprak presentatrice Sophie Derkzen met onder andere terrorisme-expert Bibi van Ginkel.

Over de documentaire

Four Daughters (VPRO) onderzoekt de complexe relatie van de Tunesische moeder Olfa en haar vier dochters, waarvan de twee oudsten het gezin verlieten om zich bij IS aan te sluiten. Regisseur Kaouther Ben Hania maakt hierbij gebruik van fictie-elementen en laat in de film moeder Olfa en haar twee overgebleven dochters Eya en Tayssir hun familiegeschiedenis naspelen. De afwezige dochters Rahma en Ghofrane worden daarbij vertolkt door actrices Nour Karoui en Ichraq Matar. Ook moeder Olfa heeft een ‘stand-in’ (Hind Sabri) voor de scènes die voor haar te confronterend zijn om zelf te spelen.

Het naspelen van de sleutelscènes uit hun leven levert unieke beelden op en leidt tot humor en verbinding. Tegelijkertijd wordt het gebroken gezin geconfronteerd met wonden uit het verleden, intergenerationeel trauma en het leven in de patriarchale Tunesische samenleving.

Four Daughters werd in 2024 genomineerd voor de Oscar voor Beste Documentaire en heeft op het Filmfestival van Cannes de Prijs voor Beste Documentaire en de Positive Cinema Award gewonnen.

Het nagesprek met terrorisme-expert Bibi van Ginkel

Volgens terrorisme-expert Bibi van Ginkel is het belangrijk op te merken dat Four Daughters door middel van een intiem verhaal inzicht biedt in het proces van radicalisering. ‘De film toont de vele lagen waar mensen doorheen gaan en de complexiteit ervan. Hoewel elk radicaliseringsverhaal uniek is, keren bepaalde factoren altijd terug. Zo zien we in deze film bijvoorbeeld hoe de politieke context na de Arabische Lente in Tunesië van invloed is op het leven van deze vrouwen.’

De Arabische Lente was een reeks protesten tegen onder meer hoge werkloosheid, corruptie en het repressieve regime. In Tunesië begon de Arabische lente eind 2010 met de Jasmijnrevolutie, nadat een jonge straatverkoper uit protest zichzelf in brand stak. Kort daarna viel de regering van de Tunesische dictator Ben Hali en volgden er vrije verkiezingen en grondwetswijzigingen. Toch is jaren later de situatie voor veel Tunesische jongeren niet verbeterd, waardoor jongeren vatbaarder zijn voor rekrutering door IS.*

Still uit 'Four Daughters'

Rebellie en zoektocht naar identiteit

In de documentaire is ook te zien hoe de dominante houding van moeder Olfa een grote rol speelt. Olfa werd online verguisd nadat haar dochters waren geradicaliseerd en was daarom eerst terughoudend toen regisseur Ben Hania haar benaderde. Sophie Derkzen vraagt zich af wat eigenlijk de rol van ouders is in relatie tot het radicaliseren van hun kinderen.

Van Ginkel: ‘Je kunt bij radicalisering kijken naar verschillende cirkels van invloed. Zo is er de invloed van het gezin en de directe omgeving. In de film komt bijvoorbeeld de scheiding van de moeder en het misbruik door haar vriend voorbij.’

Iemands rol in de samenleving is ook van belang, benadrukt Van Ginkel. ‘Na de Arabische Lente kwam er in Tunesië een nieuwe regering. Die keek de andere kant op toen er bijeenkomsten kwamen waarbij vrouwen banen bij IS werden aangeboden. In de propaganda van IS krijgen vrouwen een rol toegedicht die voor hen van betekenis is. Daar kan uiteraard de ene vrouw gevoeliger voor zijn dan de ander.’

Sophie Derkzen refereert aan een eerder interview van VPRO Cinema met regisseur Kaouthar Ben Hania. Hierin vertelde zij dat in Tunesië ‘de weg naar IS wordt gepresenteerd als een extreme daad van jeugdige rebellie’. Van Ginkel benadrukt dat Four Daughters geen sluitend antwoord geeft op de reden van radicalisering van de afwezige twee dochters. ‘We moeten in deze film afgaan op de verhalen van de moeder en overige twee zussen. Het lijkt erop dat het in dit geval niet alleen om rebellie gaat, maar ook een zoektocht naar zingeving. Ik zie niet per se een religieus motief, maar eerder dat religie gebruikt wordt als een vehikel om hun identiteit te vinden.’

Still uit 'Four Daughters'

Onterechte stereotypering van vrouwen

Volgens Van Ginkel is het van belang om ook door een gender-bril naar radicalisering te kijken. Er heerst namelijk een onjuiste stereotiepe beeldvorming over geradicaliseerde vrouwen: ‘Ze zouden óf jihad bruid óf slachtoffer zijn. Dat is een te eenvoudig beeld. Veel jonge vrouwen zijn op zoek naar hun identiteit en kiezen er zelf voor om zich aan te sluiten bij IS. Sommigen daar zijn, net als de mannen, gewoon bewapend. Ze fungeren als een soort moraalpolitie van IS. Ook voelen veel vrouwen zich bij IS in zekere zin meer geëmancipeerd dan wanneer ze in hun moederrol in het gezin vervullen.’

Aan het einde van de documentaire is te zien dat de twee oudste dochters in de gevangenis in Libië zitten. Van Ginkel schat de kans dat de vrouwen terug kunnen keren naar Tunesië erg klein in: ‘De zussen zijn in Libië al veroordeeld tot zestien jaar gevangenisstraf, waardoor ze niet opnieuw in Tunesië berecht kunnen worden. Tunesië is heel streng hierin en doet weinig tot niets aan het repatriëren van eigen burgers. Tot nu toe werden programma’s die rehabilitatie en re-integratie mogelijk zouden moeten maken weggestemd.’

Still uit 'Four Daughters'

Over Bibi van Ginkel

Bibi van Ginkel is onderzoeker en specialist op het gebied van terrorisme en radicaliseringsprocessen. Van Ginkel is werkzaam als programmahoofd ‘Preventing and countering extremism and terrorism’ bij het International Centre for Counter-Terrorism in Den Haag.  Het ICCT heeft een adviserende rol, geeft trainingen en doet onder andere onderzoek naar de grondoorzaken van radicalisering en welk beleid daar tegenover ingezet kan worden. Ook werkte Van Ginkel in het verleden aan enkele projecten in Tunesië.

*Bron: NPO Kennis