Curieuze elektrotherapie en geneeskrachtige modderbaden

Het is oktober 2025 als we regisseur Gar O’Rourke spreken over Sanatorium. Hij zit midden in de afronding van alweer een nieuwe documentaire: The Siege of Paradise, waarin hij observeert hoe het drieduizend inwoners tellende Cinqueterre in Italië bezwijkt aan het massatoerisme.

Een groter contrast met Sanatorium bestaat bijna niet. Op het moment dat O’Rourkes filmplan ontstond, trok het Oekraïense kuuroord in de zomermaanden slechts een paar duizend bezoekers, wat met het uitbreken van de oorlog nog minder werd.

O’Rourke werkte al eerder in Oekraïne. In 2020 maakte hij de korte documentaire Kachalka, over een openluchtsportschool in Kyiv. ‘Door deze film raakte ik geïnteresseerd in de unieke Oekraïense benadering van gezondheid’, aldus O’Rourke.

Die fascinatie werd sterker door de coronapandemie. ‘Ik denk dat iedereen in die periode behoefte had aan hergeboorte en gezondheid. Precies op dat moment ontdekte ik het bestaan van het Kuyalnyk sanatorium. Ik raakte erdoor gefascineerd, want ik zag steeds meer in dat de wellness-industrie die behoefte aan heling kan bieden. Daar wilde ik een film over maken.’

In 2021 bracht de filmmaker er voor het eerst tijd door. ‘Na een week was ik verliefd op die plek’, blikt hij terug. ‘Ik heb alle behandelingen ondergaan: van elektromassages tot modderbaden. Sommige van die behandelingen zijn in onze West-Europese ogen misschien eigenaardig, maar ik sprak daar mensen die er echt baat hebben. Ze kijken heel het jaar uit naar die ene week in het sanatorium en hebben het gevoel dat ze zonder die jaarlijkse behandeling niet functioneren.’

O’Rourke ontdekte bovendien dat niet alleen de behandelingen daar een rol spelen. ‘In deze moderne wereld denken we dat we de nieuwste meditatie-app of dure extravagante behandelingen nodig hebben om ons goed te voelen, maar uiteindelijk gaat het om heel simpele dingen. In Odesa zag ik dat de kracht van de gemeenschap, menselijke interactie en de introspectie die het verblijf in het sanatorium bieden, een zeer positief effect op het welzijn hebben.’

Al tijdens zijn eerste bezoek zag O’Rourke een keur aan potentiële interessante personages in Kuyalnyk. Maar waar te beginnen?

O’Rourke selecteerde zijn eerste personages uit het personeel van het sanatorium. ‘De gasten wisselen zich af, maar het personeel blijft. Ik zag drie sleutelrollen in het sanatorium: de hoofdarts, de manager en de cultuurfunctionaris. Voor mij vertegenwoordigden zij respectievelijk de geest, het lichaam en het hart van het sanatorium.’

De juiste gasten als personages vinden was een langer proces. ‘Toen ik startte met de opnames waren er nauwelijks gasten, dus moest ik samen met mijn team hard zoeken. Zo stuurden we bijvoorbeeld berichten via Telegram aan mensen in de buurt van Odesa met de vraag of ze contact wilden opnemen als ze van plan waren naar Kuyalnyk te komen.'

Voor O’Rourke was het essentieel om van zijn personages geen karikaturen te maken. ‘Het risico bestaat altijd dat iemand een typetje wordt,’ aldus de filmmaker. ‘Ik probeer juist hun menselijkheid te vangen. In het begin van de film lijkt iemand misschien een larger than life stereotype, maar gaandeweg ontdek je wie die persoon is en wat diegene hoopt te vinden in het sanatorium.’

Dat vraagt tijd: de filmmaker investeerde veel tijd in het opbouwen van een relatie met zijn hoofdpersonages voordat hij begon met filmen. Hoewel O’Rourke nauwelijks Oekraïens of Russisch spreekt, lukte dit dankzij zijn lokale team. 'Zij vertaalden voor me, maar hielpen ook om de Oekraïense cultuur te begrijpen. Hierdoor kon ik voor mijn eigen gevoel iedereen op de juiste, respectvolle manier in beeld brengen.'

Bovendien waren de mensen niet het enige personage in de film. O’Rourke wilde ook het verhaal van het imposante Sovjetgebouw tot leven wekken. In de tijd van de Sovjet-Unie werd Kuyalnyk gefinancierd door de staat en trok het tienduizend bezoekers per dag. Nu is het veel te duur om te onderhouden en functioneert het slechts op tien procent van zijn capaciteit.

De regisseur vertelt: ‘De ironie is dat mensen naar Kuyalnyk komen om zichzelf te genezen, maar dat het sanatorium zelf een langzame dood sterft. Dat wilde ik laten zien. Zo hebben we in het sound design geprobeerd geluiden te creëren die de pijntjes en het gekreun van het gebouw vertegenwoordigen. Zo is het kuuroord een personage op zichzelf die pijn lijdt, terwijl het probeert genezing te bieden aan zijn gasten.’

Iets minder dan een jaar na O’Rourkes eerste bezoek aan Kuyalnyk zette Rusland de grootschalige invasie van Oekraïne in. Het sanatorium sloot in eerste instantie zijn deuren en de filmmaker zag zijn film in duigen vallen. Maar na een tijdje heropende het kuuroord. ‘Ik wilde er meteen naartoe om te zien wat er zou gebeuren,’ aldus de filmmaker. Het feit dat het sanatorium tijdens de oorlog openbleef, gaf de film een nieuwe dimensie.’

Die dimensie bestaat volgens O’Rourke vooral uit het tonen van menselijke veerkracht. Hij legt uit: ‘Als je een doodgewone vakantieganger ziet, terwijl in de verte rook van raketten hangt, besef je hoe sterk mensen zijn. Dat contrast vond ik krachtig. In mijn film zie je over het algemeen geen soldaten, maar bijvoorbeeld vrouwen op leeftijd die met vriendinnen proberen een moment van rust te vinden in chaos.’

’We denken bij een oorlogsgebied aan verwoesting en dood, niet aan mensen die vakantie vieren en met elkaar lachen. Juist die normale zaken in oorlogstijd wilde ik tonen. De kern van de film is hoop, menselijkheid en het verlangen naar troost, zelfs in de meest onvoorspelbare omstandigheden.’

Het wemelt op dit moment van de documentaires over de oorlog in Oekraïne, maar O’Rourke hield de oorlog in zijn film bewust op de achtergrond. ‘Er zijn veel belangrijke verhalen die verteld moeten worden over het verwoestende trauma die de oorlog teweegbrengt. Die films worden gelukkig genoeg gemaakt.’

De regisseur wilde echter iets anders. ‘Natuurlijk is de oorlog een onderdeel van de verhaalstructuur - hij speelt immers een grote rol in het leven van de gasten en het personeel. Maar verder wilde ik dat de film aanvoelt alsof je in een bubbel zit en even pauze hebt van de oorlog, zoals je in een sanatorium ook even pauze kunt nemen van de realiteit.'