Regisseur Luuk Bouwman is bekend van prijswinnende documentaires als ‘Allen tegen allen’ en ‘Gerlach’. Zijn films worden gedreven door uitgebreide research en langdurige betrokkenheid bij zijn onderwerpen. In ‘De Propagandist’ laat Bouwman de opkomst en ondergang van de Nederlandse filmmaker Jan Teunissen zien. De film ging tijdens IDFA 2024 in première en won dat jaar IDFA’s Best Dutch Film Award.
Welke kunst, boeken, muziek en films inspireren hem?
‘Truisms’ van Jenny Holzer (1977-1979)
Deze serie kunstwerken bestaande uit korte, provocerende teksten werd eerst als anonieme posters en stickers in New York verspreid en verscheen later in verschillende vormen - van T-shirts tot grote borden op Times Square. Met haar ironische en controversiële teksten daagde Holzer algemeen aanvaarde waarheden en clichés uit en riep ze veel reacties op.
Bouwman: ‘Ik moet vaak aan Holzer’s grappige en intrigerende truïsmes denken, zoals: ‘Abuse of power comes as no surprise’. Daar dacht ik bijvoorbeeld aan terug tijdens het maken van De Propagandist. In de research zag ik dat de fascistische hoofdpersoon soms nogal archetypisch handelt. Op het moment dat Teunissen macht heeft, gaat hij die natuurlijk misbruiken.'
Ik probeer te voorkomen dat mijn films alles voorkauwen. Dat er ruimte is voor verschillende perspectieven en interpretaties, dat vind ik zelf ook het interessantst.
'Daarnaast denk ik vaak aan haar tekst ‘Drama often obscures the real issues’. Als je films maakt, krijg je vaak te horen: film is emotie. Soms krijgt drama zelfs zo de overhand dat emoties het oorspronkelijke verhaal overschaduwen en dat naar de achtergrond verdwijnt. Dan komt die zin van Holzer wel eens in me op. Film gaat niet alleen om emotie, maar ook om de ontdekkingen en inzichten die je op kan doen.
Ik probeer te voorkomen dat mijn films alles voorkauwen. Dat er ruimte is voor verschillende perspectieven en interpretaties, dat vind ik zelf ook het interessantst. Dat de film geen stellig betoog wordt maar ook op een intellectuele manier reflectie stimuleert. Er is niet één waarheid maar er zijn waarheden. Die kan je niet zomaar vinden of vastleggen, je kan ze proberen te articuleren, zoals Holzer’s Truisms.
‘Mythe van Sysiphus’ van Albert Camus (1942)
In dit boek filosofeert Camus over de betekenis van het menselijk bestaan en een ervaring die vrijwel iedereen kent: de ervaring van het absurde, die sterk samenhangt met ons besef van de onvermijdelijke dood. Dit gevoel overvalt je wanneer je tijdens je vanzelfsprekende manier van leven plots even stil staat en bedenkt: wat ben ik nou eigenlijk aan het doen?
‘Ik las dit boek tijdens mijn middelbare schoolperiode en het is altijd bij me blijven hangen. Vooral de beschrijving van het absurde levensgevoel vond ik heel goed. Helemaal omdat ik toen zelf ook jong was en dat een fase in mijn leven was waarin ik realiseerde hoe vreemd en ongrijpbaar het leven en de wereld is. Dat gevoel is bij mij blijven hangen - dat je tegelijkertijd in de wereld bent maar het leven ook observeert als iets heel vervreemdends.'
Ik maak beschouwende films omdat ik graag dat gevoel van ambivalentie en een ongrijpbare realiteit weergeef.
'Dit vreemde van het alledaagse is iets wat mij aantrekt. Camus beschrijft de tegenstelling tussen enerzijds de menselijke behoefte om betekenis te geven aan het leven en anderzijds de stilte van het universum als antwoord op die vraag. In die tegenstelling zit volgens hem het absurde levensgevoel.
Ik maak beschouwende films omdat ik graag dat gevoel van ambivalentie en een ongrijpbare realiteit weergeef. Daarom ben ik denk ik aangetrokken door documentaires, waarin je het mysterie van de realiteit zelf kan onderzoeken, wat het betekent om mens te zijn.’
‘Baltimore’ van Nina Simone (1978)
Dit nummer, oorspronkelijk uitgebracht door Randy Newman, verscheen in 1978 als eerste nummer op Simone’s gelijknamige album. Het nummer is een ode aan de stad Baltimore: een stad waar de zangeres ondanks de sociale en economische problemen een nauwe band mee had.
‘Dit nummer heb ik heel vaak in mijn hoofd, ik weet niet precies waarom. De tekst vind ik erg mooi, net als de stem van Nina Simone. Het is een beschrijving van de stad Baltimore, een industriële stad. Ik kom zelf uit Oss, heel iets anders dan Baltimore maar toen ik opgroeide ook een industriële stad. Misschien dat het nummer me daarom ook aantrekt.
De tekst roept de schoonheid van zo’n stad op maar ook de grilligheid, hard werken voor weinig geld. Maar schrijver Newman was blijkbaar nooit in Baltimore geweest, hij zoog alles uit zijn duim.'
'Het nummer werd ook gebruikt in de soundtrack van de Amerikaanse televisieserie The Wire (2002-2008). Ik las ooit het begin van het script van deze serie, bedacht en geschreven door David Simon. De eerste zinnen van het script vind ik nog altijd heel mooi: “The Wire is a drama that offers multiple meanings and arguments. To the extent that it breaks new ground, it will do so because of larger universal themes that have more to do with the human condition, the nature of the American city and, indeed, the national culture.”
Er is al zo veel simplisme en populisme waarbij film- en televisiemakers ongeïnspireerd vissen naar aandacht van het brede publiek.
'Het gaat over verschillende dingen tegelijk, ook over achterliggende structuren en mechanismen. Die ambivalentie en intelligentie in populaire cultuur vind ik heel mooi. Dat moet ook de ambitie zijn denk ik. Er is al zo veel simplisme en populisme waarbij film- en televisiemakers ongeïnspireerd vissen naar aandacht van het brede publiek.’
‘Saltarello’ van Vincenzo Galilei (geschreven tussen 1520-1591)
Dit muziekstuk is geschreven door Vincenzo Galilei: een Italiaanse componist, muziektheoreticus en vader van de bekende astronoom en fysicus Galileo Galilei. Als muziektheoreticus leverde hij bijdragen die nu nog steeds van belang zijn, bijvoorbeeld met betrekking tot de akoestiek van snaar- en blaasinstrumenten.
‘Dit stuk probeer ik zelf ook te spelen op de gitaar. Ik vind het heel mooi maar ik vind het ook leuk dat de componist, Vincenzo, de vader was van Galileo Galilei, de astronoom die zelf ook leut speelde. Die renaissancetijd dat wetenschap en kunst door elkaar liepen is wel inspirerend.
Mijn afstudeerfilm, Huge Harry and the Institute of Artificial Art (2015), ging over Remko Scha. Hij was een professor in kunstmatige intelligentie die ook kunst maakte. Ik vond het heel mooi dat hij in beide domeinen actief was - dat leverde ook inzichten op. De film ging ook over die wisselwerking, namelijk hoe kunstmatige intelligentie kunst zou kunnen maken.’
‘Four Daughters’ van Kaouther Ben Hania (2024)
Deze prijswinnende documentaire gaat over de Tunesische Olfa en haar vier dochters. Op een dag verdwijnen de twee oudsten, die radicaliseren en zich aansluiten bij IS. Ben Hania vertelt het verhaal van de verdwijning samen met Olfa, haar twee overgebleven dochters en professionele acteurs.
‘Four Daughters is een hybride documentaire waarin Olfa en haar dochters hun verhaal vertellen met behulp van acteurs die scènes uit hun leven naspelen. Deze vorm vind ik heel goed uitpakken en de scènes zijn heel mooi vervlochten in de montage. Wat je ziet is dat de nagespeelde scènes meer dan alleen een visualisering zijn. Het is een manier om samen met de mensen die je filmt terug te gaan naar een herinnering.'
Nagespeelde scènes zijn een manier om samen met de mensen die je filmt terug te gaan naar een herinnering.
'Tijdens de aankomende editie van IDFA gaat er een nieuwe film van mij in première waarin ik ook gebruik maak van nagespeelde scènes. Deze film heet The Desert of the Real en neemt de kijker mee in het leven van mensen die een psychose hadden.
Door de nagespeelde scènes vervagen de grenzen tussen documentaire en fictie. Je realiseert dat de verhalen die mensen vertellen voor een deel bestaan uit de ficties die we onszelf vertellen. Dat is ook goed te zien bij Four Daughters: je kijkt naar een interpretatie van de werkelijkheid.
Still uit 'Four Daughters'