De Russische president Vladimir Poetin maakte het elk jaar moeilijker voor het onafhankelijke tv-kanaal Dozhd om hun werk te doen. Sinds 1 maart 2022 heeft de Russische overheid het kanaal zowel lineair als online geblokkeerd vanwege hun berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. Wat zegt dit over de staat van de persvrijheid in Rusland? 2Doc.nl ging in gesprek met dr. Mariëlle Wijermars, die onderzoek doet naar media en internetvrijheid in Rusland.

Een Russische tv-zender beginnen met de ondertitel ‘The Optimistic Channel’, is dat niet wat naïef? Volgens Mariëlle Wijermars is dit niet uitzonderlijk. ‘In de jaren 2000 is de algemene standaard van leven in Rusland verbeterd. In de grote steden ontstond daarbij een culturele elite, waarvan de rijksten zich hebben ingezet voor lifestyle en cultuur. Dozhd begon middenin deze bubbel van culturele mediabedrijven. Op het moment dat er meer vrijheidsbeperkingen kwamen bij andere Russische media, werd cultuur een ruimte waarbinnen nog iets kon. Daarom zijn culturele instituten de laatste jaren deze onafhankelijke, politieke rol gaan vervullen.’

Wijermars kent Moskou goed en was in 2011 voor het eerst in de stad. ‘Toen ik de documentaire F@ck This Job zag, kreeg ik gelijk weer een beeld van de hoopvolle situatie destijds. Mensen zetten zich vol optimisme in om een open medialandschap te creëren. Later in de film zag ik vooral de veerkracht en moed bij de medewerkers van Dozhd. Het werd ze steeds weer op nieuwe manieren vrijwel onmogelijk gemaakt om te werken. Hun website werd aangevallen, ze werden van de televisie gehaald en ze moesten hun pand uit. Toch bleven ze proberen om journalistiek te bedrijven. Ze voelden zo’n maatschappelijke betrokkenheid om dit te moéten doen. Maar als je niets meer kan schrijven omdat alles op een indirecte manier onderdeel is van de oorlog in Oekraïne, dan kan je geen journalistiek meer bedrijven. Met de huidige situatie kan je spreken van bijna absolute censuur op deze thema’s.’

Dozhd was een van de laatste onafhankelijke tv-kanalen van Rusland. Maar de censuurmachine van Poetin stopt niet bij lineaire tv. Sinds de inval in Oekraïne in 2014 is ook de internetcensuur in een stroomversnelling geraakt. Volgens Wijermars gebeurt dat op drie manieren.

Allereerst worden nieuwswebsites geblokkeerd. Dat kan officieel sinds 2012 en wordt elk jaar vaker gedaan door Roskomnadzor, de dienst voor het ‘monitoren, controleren en censureren van massamedia.’ Daarnaast wordt er in het land actief ingezet op het onzichtbaar maken van nieuwswebsites. Dit kan door ze te verbergen in bijvoorbeeld zoekmachines. Wijermars: ‘Yandex, de Russische tegenhanger van Google, mag sinds 2018 alleen officieel geregistreerde media tonen in hun nieuws-sectie. Roskomnadzor bepaalt welke media een licentie hebben, en daarmee welke nieuwsbronnen getoond worden in de zoekresultaten. Dat maakt het voor veel Russen steeds moeilijker om onafhankelijk nieuws tot zich te nemen.’

In 2021, toen ook de politieke beweging van oppositiefiguur Aleksej Navalny werd verboden, werd een andere tactiek ingezet om online nieuwsmedia te belemmeren. Veel mensenrechtenorganisaties, media en individuele journalisten kregen het label buitenlands agent. Dit label moeten ze vermelden bij alle publicaties. Het werkt stigmatiserend: veel Russen zien bedrijven of mensen met dit label als ‘verrader’. Het label schrikt ook bronnen en adverteerders af. Wijermars: ‘Dit gebeurde bijvoorbeeld bij het onafhankelijke journalistieke platform Meduza.io. Als buitenlands agent trokken Russische adverteerders zich terug, waardoor geld verdienen om hun journalistieke werk te bekostigen onmogelijk werd gemaakt.’ Meduza werd opgericht als “redactie in ballingschap” door de voormalig hoofdredacteur en journalisten van de Russische nieuwswebsite Lenta.ru en werken sinds hun oprichting in 2014 vanuit Letland.  Nu zijn ze daarnaast ook volledig afhankelijk geworden van donaties buiten Rusland. Wijermars: ‘Op dit moment hebben veel journalisten Rusland verlaten omdat het te gevaarlijk voor ze is. Daardoor weten we steeds minder goed wat er gebeurt in het land. Dat is een groot probleem.’

Wat de situatie voor Russische (online) mediabedrijven niet beter maakt, zijn de scheuren in de internetsector die nu ontstaan. De Russische regering streeft al lang naar een soeverein internet, waarbij de Russische online-infrastructuur onafhankelijk is van buitenlandse bedrijven. Lang leek dit soevereine internet niet haalbaar, omdat de digitale infrastructuur complex is en veel onderdelen in handen waren van westerse bedrijven. Denk aan veiligheidscertificaten, maar ook betalingssystemen of cloud-services. Wijermars: ‘Door sancties en morele redenen trekken veel westerse technologiebedrijven zich nu in rap tempo terug uit het land. Daardoor ontstaan er grote scheuren in de Russische internetsector. Neem het ontwerpbedrijf Adobe, dat door veel Russische media wordt gebruikt. Dit bedrijf zegt nu geen zaken meer te doen met Russische klanten, waardoor Russen op zoek moeten naar een alternatief. Dat is er niet altijd. Of neem Amerikaanse sociale mediabedrijven die wegtrekken of worden geblokkeerd in Rusland: een van de laatste plekken voor berichtgeving van onafhankelijke bronnen’. Wijermars doet al lang onderzoek naar de kwetsbaarheden van internetdiensten in autoritaire staten. ‘Alles wat ik theoretisch had bedacht, zie ik nu in twee weken gebeuren in het echt. Dat is erg vreemd om te zien.’