Een nieuw perspectief op de Vietnamoorlog

Met herinneringen van ooggetuigen schetst Vietnam, de wording van een land een nieuw perspectief op de geschiedenis van Vietnam en op de in het Westen zogenoemde Vietnamoorlog.

In de koloniale tijd (ca 1860 – 1954) maakte Vietnam samen met Cambodja en Laos deel uit van de Franse kolonie Indochina. Na de Tweede Wereldoorlog riep de communist en leider van de antikoloniale Vietminh, Ho Chi Minh, de onafhankelijkheid uit. Dit leidde tot een oorlog met de Fransen die in 1954 eindigde.

Na onderhandelingen in Genève werd Vietnam vervolgens in twee onafhankelijke republieken verdeeld: het Noorden werd een bondgenoot van de Sovjet-Unie en China, het Zuiden werd beschermd door de VS.

In 1963 werd de Zuid-Vietnamese president Ngo Dinh Diem na een militaire coup afgezet en vermoord. Vanwege de opmars van de Vietcong, een verzetsbeweging die nauwe banden had met Noord-Vietnam, besloot de Amerikaanse president Lyndon Johnson in 1965 troepen naar Zuid-Vietnam te sturen, met als gevolg dat het conflict escaleerde.

De Val van Saigon in 1975 markeert de overwinning van de communisten. Noord- en Zuid-Vietnam werden herenigd en in juli 1976 werd de Socialistische Republiek Vietnam uitgeroepen.

Universitair docent Rimko van der Maar promoveerde in 2007 op de Nederlandse houding tegenover de oorlog in Vietnam en schreef dit jaar het boek In de ban van Vietnam. Daarin beschrijft hij het verhaal van de Vietnamoorlog vanuit Vietnamees perspectief, met veel aandacht voor de rol van propaganda.

Hij vertelt: ‘Ik vind de geschiedenis van de Vietnamoorlog zo interessant omdat het een heel langdurige, complexe oorlog is met allerlei verschillende kanten: militair, media, propaganda en diplomatie. Het beeld van die oorlog verandert continu en moet telkens aangepast worden. Deze documentaireserie kan daar mooi aan bijdragen.’

Het viel Van der Maar op dat Vietnamezen uit zowel het noorden als uit het zuiden aan het woord komen. ‘Het is mooi om die verschillende plekken in Vietnam te zien waar ze zijn opgegroeid en hoe ze over hun jeugd vertellen. Het bekende beeld van Vietnam is vooral dat van de Vietnamoorlog, de geschiedenis daarvoor is vaak onderbelicht. Die komt in deze serie wel aan bod.’

Daarnaast is Van der Maar enthousiast over de nooit eerder vertoonde archiefbeelden: ‘Ik vind het mooi om te zien dat er in archieven nog steeds onbekend materiaal is. Ik kende sommige beelden waarop Ho Chi Minh het volk in 1945 toespreekt bijvoorbeeld niet. Het geeft de indruk dat we als historici nog veel meer nieuws kunnen ontdekken.’

Van der Maar vindt dat de serie het Vietnamese perspectief goed belicht, maar de serietitel riep in eerste instantie vragen bij hem op. ‘Ergens klopt die titel "de wording van een land" wel, want Vietnam is natuurlijk een kolonie geweest. Maar over welk land hebben we het?'

'Veel Zuid-Vietnamezen moesten namelijk niets hebben van een communistische toekomst,' legt hij uit. 'Uiteindelijk is het één natie geworden doordat het communistische Noord-Vietnam de oorlog heeft gewonnen door het zuiden te verslaan en op te slokken, onder het mom van “bevrijding”.’

De historicus legt uit dat veel mensen hebben geleden bij de “geboorte” van het huidige Vietnam: 'Dat zie je in de documentaire onder andere terug in de verhalen van de bootvluchtelingen die het land moesten verlaten vanwege een uitzichtloze toekomst en de vele Zuid-Vietnamese soldaten en anderen die naar communistische heropvoedingskampen werden gestuurd.'

'Daarom denk ik bij de term “geboorte van een land” gelijk: dat is precies hoe de communistische partij het wil overbrengen. Gelukkig brengt de documentaireserie de geschiedenis een stuk genuanceerder.'

Is er vijftig jaar na de val van Saigon in Vietnam veel aandacht voor de geschiedenis? Zou je het kunnen vergelijken met hoe we in Nederland de Tweede Wereldoorlog herdenken?

Volgens Van der Maar gaat dat in Vietnam heel anders: 'De communisten hebben de oorlog gewonnen en daarna heeft Vietnam, zoals je in de docu ook ziet, ontzettend te kampen gehad met armoede. Het ironische is dat het land pas weer opbloeide toen de staat in de jaren negentig het kapitalisme weer toeliet, waar ze in de oorlog juist tegen streden.'

Het bestuur van Vietnam is nu vergelijkbaar met het Chinese model: een communistische eenpartijstaat die enorm hecht aan handel en kapitalisme. Diezelfde communistische partij bepaalt de beeldvorming van de oorlog.

‘Een ander narratief over de oorlog dan dat van de partij is niet echt mogelijk’, aldus Van der Maar. ‘In dat narratief past het niet om te praten over de negatieve gevolgen van het communisme en het herdenken van de slachtoffers van de heropvoedingskampen.’  

De voornaamste focus van Vietnam is nu om een welvarend land te worden en mee te doen op internationaal niveau. De geschiedenis in de ogen kijken staat op een lager pitje.

Van der Maar: ‘Men weet wel wat er is gebeurd, maar de houding is vooral: wat ga je doen met de zaken die afwijken van de officiële lijn. Moet er een openbare discussie komen? Welke boeken laat je wel en niet toe?  Het is een grillig proces.’

Dat heeft volgens de historicus deels met politiek te maken, maar vooral ook met het pijnlijke van de geschiedenis: ‘Het onschuldige beeld van Vietnam, zoals een van de geïnterviewden schetst aan het begin van de serie met herinneringen aan in bomen klimmen en spelen in de rijstvelden, is compleet vernietigd. Vietnam moet grotendeels nog beginnen met dit conflict goed te verwerken.’

In één documentaireserie de geschiedenis van een land proberen te schetsen zorgt er altijd voor dat zaken onderbelicht blijven. Zo miste Van der Maar de geschiedenis over de Derde Weg in de serie Deze Zuid-Vietnamese beweging bestond onder meer uit studenten, parlementsleden, journalisten, advocaten, boeddhisten en priesters die kritisch waren over de eigen regering en de Amerikaanse bemoeienissen, maar ook het Noord-Vietnamese communisme afwezen. 

Van der Maar: 'De Derde Weg liet zien dat de Zuid-Vietnamese samenleving divers en complex was. Ze waren voor een neutrale democratische coalitieregering, maar ondanks steun en sympathie vanuit de Westerse media en goede internationale contacten, liep hun beweging dood. De uitzichtloze oorlog en de aanhoudende repressie dwongen de Derde Weggers uiteindelijk samen te werken met Zuid-Vietnamese communisten. Maar na de val van Saigon in 1975 werden zij door het communistische regime genegeerd en buiten spel gezet.’  

Daarnaast is er in de serie weinig aandacht voor de rol van propaganda. Van der Maar: ‘De Noord-Vietnamezen deden ontzettend veel pogingen om de Westerse wereld aan zich te binden om zo aandacht te vragen voor hun zaak en de Amerikaanse regering te ondermijnen. Ik vind dat belangrijk om te benadrukken. Wij hebben het beeld dat wat we toen de Derde Wereld noemden passief was en op onze hulp zat te wachten, maar Vietnamezen waren internationaal juist heel actief.’

Van der Maar vindt het belangrijk dat veel mensen de serie zien, juist ook in Nederland: ‘Ik denk dat mensen in Nederland sterk vastzitten aan het Amerikaanse perspectief. Dat is logisch: we leven nu eenmaal in het Westen en zijn met die beelden opgegroeid.’

‘Natuurlijk is het Amerikaanse verhaal ook interessant, maar door ook vanuit het perspectief van de Vietnamezen te kijken, snap je veel beter dat het een Vietnamese burgeroorlog was. De Amerikanen waren daar wel onderdeel van, maar het was ook een conflict tussen de Vietnamezen zelf. Als je dat ziet, snap je beter hoe het echt in elkaar zat en waarom het ging zoals het ging.’

Volgens de historicus past het bij deze tijd om het perspectief om te draaien, ook als het gaat om de rol van propaganda en desinformatie: ‘Ook rond de oorlog in Vietnam circuleren nog steeds allerlei verdraaide verhalen, zoals de mythe dat Noord-Vietnam als een David tegen de Amerikaanse Goliath vocht. Het is tijd om daar doorheen te prikken. In de academische wereld gebeurt het veranderen van perspectief al geruime tijd; nu is het bredere publiek aan de beurt.’