Deze docu's kijk je vanaf 16 november op NPO Doc en NPO Start

‘Was ‘t het waard?’, vraagt Lale Gül zich aan het eind van dit persoonlijke portret af. ‘Ik hoop dat ik dat op een dag kan zeggen.’ Sinds zij in 2021 debuteerde met de autobiografische roman Ik ga leven, waarin ze haar jeugd binnen een streng islamitisch gezin beschrijft, wordt de Turks-Nederlandse schrijfster zo ongeveer permanent beschimpt en bedreigt. Güls tweede boek Ik ben vrij (2024), over de beangstigende periode nadat ze met haar persoonlijke verhaal naar buiten was getreden, heeft dit alleen nog maar versterkt.

‘Het is een gegeven’, zegt de twintiger, tamelijk laconiek, in de documentaire Lale Gül - Ik leef mijn eigen leven (56 min.). Het hoort nu bij mijn leven. Het went gewoon.’ Toch is dat niet het hele verhaal. Hoe dapper en standvastig Gül ook lijkt, de dreiging heeft natuurlijk wel degelijk vat op haar. Volgens haar psycholoog zou ze een ‘vermijdende hechtingsstijl’ hebben. Ze laat mensen niet gemakkelijk binnen in haar gevoelsleven. En een relatie aangaan is ook verdomd lastig - al is ’t alleen maar omdat er permanent beveiligers om haar heen staan. Haar kinderwens heeft ze voorlopig dus ook in de kast gezet. Die past niet in Güls huidige leven.

In deze tv-film krijgt zij alle gelegenheid om haar keuzes toe te lichten. Ze wordt daarbij aangevuld door enkele mensen uit haar directe omgeving. Verder is de schrijfster ook te zien tijdens haar theatertournee en de Zwarte Cross, bij een lotgenotenbijeenkomst en een Holland Zingt Hazes-concert, waarin zij samen met een vriendin helemaal opgaat. En daarna gaat ze met André Hazes Jr. op de foto. Gül lijkt dan even een normale twintiger. Die het leven, ondanks alles wat ze op haar pad vindt, gewoon wil omarmen - ook al moet ze daarvoor dan incognito de straat op en dient ze mentaal altijd voorbereid te zijn op mensen die haar belagen.

Het is de prijs die Lale Gül betaalt voor haar vrijheid om te kunnen schrijven wat ze wil. Sinds zij een column heeft in De Telegraaf is dat alleen maar verergerd. Op zulke momenten speelt haar ‘Middellandse Zee-temperament’ trouwens ook nog wel eens op. Zo kwam Gül enige tijd geleden zelfs in botsing met Femke Halsema, die haar op een moment van crisis nog haar mobiele nummer had gegeven en die ze midden in de nacht ook daadwerkelijk bleek te kunnen bellen. Inmiddels is de kou duidelijk weer uit de lucht tussen de twee. Gül gaat op bezoek bij de burgemeester van Amsterdam en samen bomen ze gezellig over hun haperende relatieleven.

Het is één van de aardigste scènes in een film, die verder vooral het persoonlijke levensverhaal van Lale Gül en de gevolgen van de door haar gemaakte keuzes nog eens onder de aandacht brengt. Een verhaal dat nooit went en ook niet mag wennen.

Ondanks de oorlog blijven er gasten komen. Ooit, in de hoogtijdagen van het Sovjet-regime, kwamen er jaarlijks duizenden bezoekers naar het wellnesscentrum Kuyalnyk om een behandeling met de befaamde modder te krijgen, eens lekker uit te buiken of te herstellen van leed, gebreken of verwondingen. Tegenwoordig moet het Sanatorium (90 min.) in Odessa, aan de zuidkust van Oekraïne, tevreden zijn met een fractie daarvan. Ze proberen gewoon te overleven - niet in het minst omdat het luchtalarm nogal eens afgaat.

Als het zomerseizoen begint, staat het team van vaste medewerkers reeds klaar om ‘t de nieuwe gasten naar de zin te maken. Ze werken vaak al hun halve leven bij Kuyalnyk en zijn volledig vergroeid geraakt met hun job. Medisch Directeur Olena heeft bijvoorbeeld voor elk probleem een luisterend oor. Haar activiteitenleidster en naamgenoot organiseert na 35 jaar nog altijd enthousiast een tafeltennistoernooi, karaokeavond of disco. En Dimitriy, de brombeer aan het hoofd van de technische dienst, scheldt zijn medewerkers steevast aan het werk en maakt daarna weer net zo gemakkelijk een dolletje met hen.

De clientèle die zij ontvangen is al even kleurrijk. Een jonge choreografe bijvoorbeeld, die nu eindelijk eens zwanger hoopt te worden. Een gepensioneerde mijnwerker met psoriasis en veel vrije tijd. Een moeder en haar volwassen zoon die welhaast een Oekraïense variant op de Van Kooten & De Bie-typetjes Carla en Frank van Putten lijken. Een veteraan die herstelt van zijn tijd aan de frontlinie. En een oorlogsweduwe met de vraag hoe ze op haar leeftijd nog alleen verder kan. De Ierse documentairemaker Gar O’Rourke beziet hen in zijn tragikomische debuutfilm stuk voor stuk met een mengeling van compassie en ironie.

Via modderbaden, allerlei andere behandelingen en tijdloos vertier proberen zijn hoofdpersonen in het reine te komen met zichzelf, een nieuwe wending te geven aan hun leven of simpelweg geluk te vinden - al is troost soms ook meer dan genoeg. Dit resulteert in treffende scènes. Onverholen flirtende oudjes. Een bezonken schuifeldans op Careless Whisper. Of een gezamenlijk patriottisch lied op Onafhankelijkheidsdag. Het hersteloord uit lang vervlogen tijden, in al z’n lelijkheid heel fraai vereeuwigd, blijkt nog altijd een geschikte plek om mensen te helen en in tijden van nood een gevoel van saamhorigheid te kweken.

Als razende rave-reporters doen de 23-jarige @roosx.sar (14.100 followers) en de 21-jarige @jimdebim (10.600 followers) via hun eigen TikTok-accounts verslag van de wereld voor, op en achter de dansvloer, waar een nietsontziende technobeat ieders levensritme dicteert.

Zij oogt als een vervaarlijke vamp, die samen met haar vriendinnen gretig poseert voor elke camera. Hij presenteert zich als een goedlachse hunk die met ontbloot bovenlijf en microfoon, als een nazaat van Mental Theo, de vinger aan de pols houdt bij ravegangers. Voor buitenstaanders behoren deze twee TikTok Ravers (24 min.) ongetwijfeld tot een volstrekt onbegrijpelijke parallelle wereld. Zoals ook nozems, punks en gabbers door de gevestigde orde ooit met het nodige dedain werden afgedaan als ‘de jeugd van tegenwoordig’ en juist daarom zo aantrekkelijk waren voor hun leeftijdsgenoten.

Regisseur Rogier Mulder toont in dit dubbelportret zowel de online-personages van Roos en Jim als de jonge mensen daarachter. Zij heeft inmiddels gewoon een reguliere baan, terwijl hij als ‘content creator’ bezig is met het vermarkten van zijn imago. Jim vertoeft dus regelmatig in de sportschool, terwijl Roos vaste gast is bij de tattooshop. 'Ik snap dat ook niet dat sommige mensen dan gewoon echt niks customizen aan zichzelf', zegt Roos, terwijl ze een nieuwe tekst op haar arm laat zetten. 'Dat ik denk: hoe dan? Je kan nu zoveel jaren op de aardbol zijn en dan blijf je altijd.... Ja, mag ook hoor.'

In haar eigen woorden stipt zij zo het verschil in beleving aan tussen een generatie die inmiddels al lang en breed op kantoor, aan tafel of achter de geraniums is beland en een nieuwe lichting, die deze het liefst omver wil werpen of anders op z’n minst wil verbazen of provoceren. Daarnaast introduceert deze korte sfeertekening van een bruisende jeugdcultuur ook nog een purist - zoals generaties ook standaard lijken voort te brengen. De geanimeerde en zo geanonimiseerde raver Maya zoekt haar heil toch echt liever in een Berlijnse undergroundclub, waar de beat buiten het zicht van de camera floreert.

Twee jaar geleden sleepte Luuk Bouwman samen met collega Aliona van der Horst op het International Documentary Festival Amsterdam de prijs voor beste Nederlandse documentaire in de wacht met Gerlach, een film over ‘de laatste akkerbouwer’. Vorig jaar bleek diezelfde IDFA-Award opnieuw naar hem te gaan, nu was alleen alle eer voor hem.

De Propagandist (111 min.) is een soort vervolg op zijn documentaire Allen tegen Allen (2020), waarin hij de geschiedenis van het Nederlandse fascisme, en alle bijbehorende splinterpartijtjes, helemaal uitvlooit. Nu zoomt hij in op één enkele man: Jan Teunissen (1898-1975), de filmtsaar van Nederlandse nazi’s.

De historicus Rolf Schuursma sprak in 1964 en 1965 enkele malen met de geaffecteerd sprekende Teunissen. Die opnamen, in totaal ruim negen uur, vormen samen met beeldmateriaal dat de gedreven filmmaker zelf maakte het fundament onder deze documentaire. Schuursma geeft daarbij dan, soms nog altijd ontzet, weer commentaar.

In een andere wereld - en met een andere attitude - had hij, net als zijn veel bekendere Duitse vak- en partijgenoot Leni Riefenstahl, een gevierde regisseur kunnen worden. Zijn start was veelbelovend: als G.J. Teunissen maakte hij de eerste Nederlandse film met geluid en Sjabbos, een documentaire over de vooroorlogse Amsterdamse Jodenbuurt .

Toen hij zich in 1934 waagde aan de eerste grote Nederlandse speelfilm, over de nationale trots Willem van Oranje, ging ‘t echter helemaal mis. ‘Een tragische mislukking en een slecht begin van de Nederlandse film’, leest Rolf Schuursma voor uit de vernietigende kritieken in de pers. ‘Willem van Oranje opnieuw vermoord.’

Als voorzitter van de filmdienst van de NSB, het filmgilde van de Nederlandse Cultuurkamer, de Bioscoopbond en de Filmkeuring maakte Teunissen, het enige kind van een zeer gefortuneerde antiquair uit Den Haag, een comeback. Hij werd de allesbepalende factor in de Nederlandse film tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Teunissens privéadres, Lange Voorhout 62 in Den Haag, werd het centrum van de Nederlandse film in de oorlog, stelt historicus Egbert Barten. Hij doet sinds 1989 onderzoek en interviewde vaderlandse filmmakers uit die tijd, zoals Reinier Meijer, Jan Koelinga en Bob Kommer. De één sprak liever over het verleden dan de ander.

Deze historische documentaire diept de geschiedenis van de Nederlandse nazi-propagandafilm, aan de hand van de grote roerganger ervan, weer op. Het levert even vergeten als onvergetelijke verhalen op, zoals de NSB-kluchten Wat Een Tijd en de eerste Nederlandse en uitgesproken antisemitische tekenfilm Van Den Vos Reynaerde. 

Teunissen spreekt er twintig jaar later zonder al te veel wroeging over, in een fascinerende film over een bezoedeld verleden, dat menigeen liever onbesproken - en ongezien - laat. Dat zijn eigen vooroorlogse beelden van de Jodenbuurt werden verwerkt in de ultieme nazifilm Der Ewige Jude vindt hij ‘een onfortuinlijke kwestie’.

De Jodenvervolging vond De Propagandist ‘een zeer ongelukkige kwestie’. Nee, sjiek was dat niet, zegt hij tegen het einde van dit portret, als zijn ware aard naar voren lijkt te komen en hij zichzelf definitief de das omdoet. Aan serieuze zelfreflectie is hij blijkbaar nooit toegekomen.

‘Ladies and gentlemen, The KLF have now left the music business’, kondigt een omroeper aan, na het bizarre optreden van de Britse acidhousegroep met de metalband Extreme Noise Terror op de Brit Awards. Samen met z’n absolute tegenpool, de aalgladde soulband Simply Red, is The KLF daar uitgeroepen tot beste act van 1991. Hoog tijd om er de brui aan te geven, besluiten de grote roergangers van de groep, Bill Drummond en Jimmy Cauty, die wereldwijde hits had met stampers als 3AM Eternal, What Time Is Love? en Last Train To Trancentral. ‘In de nabije toekomst komen er geen nieuwe platen van The KLF of één van de andere namen die in het verleden, het heden of de toekomst aan onze activiteiten zijn of worden verbonden’, meldt een officiële persverklaring. Daaraan is nog een saillante zin toegevoegd: ‘Per direct worden al onze releases gewist.’ En zo verdwijnt plots een groep van de aardbodem, die consequent chaos en verwarring heeft gezaaid.

Who Killed The KLF? (88 min.) probeert vat te krijgen op het enigmatische tweetal achter The KLF en allerlei andere ontregelende projecten. Bill Drummond en Jimmy Cauty willen er zelf alleen niets over zeggen. De missie lijkt dus gedoemd om te mislukken, al is dat natuurlijk geen reden om het niet te proberen. Regisseur Chris Atkins weet de hand te leggen op nog niet eerder gepubliceerde audio-interviews met het tweetal, spreekt met mensen die ooit in hun directe omgeving verkeerden of door hen geïnspireerd raakten en reconstrueert gebeurtenissen die nog altijd te gek voor woorden zijn. Zo ontstaat een joyeuze vertelling over twee provocateurs die de muziekbusiness doelbewust tarten door alle ongeschreven regels te breken en daarmee immens succesvol worden. Totdat ze in het hol van de leeuw, bij de Brit Awards, de knuppel voor de allerlaatste keer in het hoenderhok gooien.

Deze documentaire heeft dan nog zeker een half uur te gaan, waarin de tegendraadse acties van Drummond en Cauty met het kunstproject K Foundation, die een logisch vervolg lijken op de bizarre strapatsen en kiene publiciteitsstunts van The KLF, worden uitgelicht. Ze beginnen met het verbranden van een miljoen pond, een groot deel van het geld dat ze met hun hitgroep hebben verdiend. Het is een actie die zowel ongeloof als wrevel losmaakt. Hadden ze dat geld niet gewoon aan een goed doel kunnen geven? Volgens striptekenaar Alan Moore ondermijnt die actie echter heel effectief het hele concept van geld. ‘Dan maakt het niet uit of mensen erover hebben nagedacht of het konden begrijpen’, zegt hij. ‘Die gebeurtenis heeft plaatsgevonden en verandert alles wat daarna komt.’

En dat zou wel eens de onderliggende filosofie kunnen zijn van Bill Drummond en Jimmy Cauty: de (muziek)wereld zo ongenadig ontregelen dat die weer een beetje bij zinnen komt - of anders helemaal doordraait.

Hun wereld voelt als oorlog, een strijd die voor buitenstaanders nauwelijks te begrijpen is. De nieuwe PowNed-documentaire duikt in de wereld van drie jonge drillrappers die balanceren op de grens van muziek, eer en geweld.

In openhartige gesprekken vertellen Realest, Takerisk en Gogetter hoe vetes ontstaan, escaleren en hen soms letterlijk aan de rand van de afgrond brengen.