Vijf filmtips voor IDFA 2025

Vladlena Sandu wordt geboren op de Krim, maar verhuist als kind naar de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny. Daar wordt ze opgewacht door haar grootvader, een zwijgzame man die haar al snel het bloed onder de nagels vandaan haalt.

Terwijl Sandu in deze prachtige persoonlijke film haar jeugd uitdiept - die wordt getekend door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de bittere oorlog die vervolgens in Tsjetsjenië ontstaat - duikt ze tevens in de geschiedenis van haar gewraakte grootvader, een man die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Rode leger diende.

Sandu verzamelt de brokstukken van deze twee levensverhalen en bouwt daarmee een even gestileerd als hartveroverend narratief. Met actrices die haar vroegere zelf representeren, vrijelijk te manipuleren barbiepoppen, een levensgrote versie van King Kong en allerlei andere theatrale attributen, alsmede persoonlijke parafernalia, privévideo’s en nieuwsbeelden, creëert ze het ene na het andere onvergetelijke tafereel, dat met een onderkoelde stem en een zeer uitgesproken muziekkeuze verder wordt ingekleurd.

Via haar familiehistorie roept ze de grotere geschiedenis op van (het einde van) de Sovjet-Unie. Het is een verhaal dat de verrukte kijker achterlaat met méér indrukken dan het geheugen aankan. Een film om nog eens te bekijken dus – en nog eens.

Regisseur Raoul Peck combineert in dit vlammende video-essay het leven van schrijver George Orwell met een exploratie van het gedachtengoed uit diens klassieke dystopische roman 1984 in het hier en nu.

Terwijl Orwell zelf, die van acteur Damian Lewis een stem heeft gekregen, terugblikt op zijn leven, zoomt Peck in op hoe de grondslagen van ’s mans totalitaire staat tachtig jaar later enthousiast in de praktijk worden gebracht. Het is een alarmistisch verhaal, gestut met quotes van Bernie Sanders, Edward Snowden en Maria Ressa. Over dictatuur, oorlog en propaganda. Met voor de hand liggende schurken zoals Trump, Poetin en Netanyahu. En al even voorspelbare strijdtonelen: Syrië, Oekraïne en Gaza. Parasieten zuigen zich intussen schaamteloos vol: de Musks, Bezossen en Zuckerbergs.

Met z’n allen geven zij op een onnavolgbare wijze invulling aan die onvergetelijke leuzen uit 1984: War is peace. Ignorance is strength. Freedom is slavery. En Peck hamert die boodschap er met verve in. Niet altijd even subtiel, maar wel zéér effectief.

Regisseur Luuk Bouwman, die in de afgelopen jaren bekroonde documentaires zoals Gerlach (2023) en De Propagandist (2024) maakte, laat zich in de weldadig vormgegeven interviewfilm door zes Nederlanders meenemen naar hun psychose en de navolgende behandeling en herstelperiode. Hij begeleidt hun herinneringen, opgeroepen in hun natuurlijke omgeving, met een collage van vervreemdende taferelen. Onwerkelijke scènes uit een parallel leven, in een vaak ronduit unheimische wereld.

Het onbegrepen gedrag leidt bij enkele hoofdpersonen tot een gedwongen opname. Daar wachten medicatie, therapie, isolatie, dwang en eenzaamheid op hen. Totdat die verbinding met de werkelijkheid weer is gelegd.

Bouwman maakt hun eenzame tocht naar de diepste diepten, de weg omhoog en de blik naar achteren, opzij en voren die daarop volgt van binnenuit zicht- en invoelbaar. Die psychose heeft ieders leven veranderd. Het is een deuk of litteken geworden, maar soms ook een kans gebleken. Om met nieuwe ogen naar zichzelf en de wereld te kijken.

Een Oekraïense aanvalsbrigade krijgt in de herfst van 2023 de opdracht om een klein dorp te veroveren. Daarvoor moeten de soldaten door een klein bos trekken, dat al talloze levens heeft geëist. De Oekraïense journalist Mstyslav Chernov, die voor zijn vorige film 20 Days in Mariupol (2023) een dik verdiende Oscar won, sluit zich bij hen aan. Hij begeleidt de dramatische gebeurtenissen die zich vervolgens voor zijn eigen lens, dronecamera’s en de helmcamera’s van zijn hoofdpersonen voordoen met een bespiegelende voice-over.

Soms gebruikt hij daarbij ook wijsheid van achteraf: over hoe ’t verder zal gaan met de soldaat die nu in de loopgraaf een sigaretje met hem rookt of een praatje maakt – als ’t daarmee überhaupt nog verder gaat. Een zeer effectieve keuze. De oorlog kent immers geen genade. Ook hun eigen vierkante centimeter van dat gedoemde gevecht met de Russen zal zijn slachtoffers eisen. Mannen die het bos nooit meer zullen verlaten.

Behalve de grimmigheid tekent Chernov in deze mokerslag van een film ook de zinloosheid van die oorlog op. Het Oekraïense tegenoffensief aan het Oostfront is gedoemd om te mislukken, maar welke andere mogelijkheden heeft het bedreigde land? Behalve de rug rechten, de vlucht naar voren kiezen en er maar het beste van hopen?

Met dit postume portret tilt de gelauwerde Amerikaanse documentairemaakster Amy Berg de Amerikaanse zanger Jeff Buckley, die in 1997 op slechts dertigjarige leeftijd verdronk, weer in het hier en nu. Voorbij Hallelujah, de Leonard Cohen-song waarvan hij een echte evergreen maakte. Voorbij zijn enige album Grace, dat inmiddels als een klassieker wordt beschouwd. En voorbij het iconische beeld van de ongrijpbare zanger met het enorme bereik, die zich in ieders ziel etste en onderweg menig hart stal en brak.

Jeff wordt weer de jongen die op de middelbare school flink werd gepest. De muzikale veelvraat, die net zo gemakkelijk Edith Piaf als Sjostakovitsj, Nina Simone, Nusrat Fateh Ali Khan of Led Zeppelin verorberde. En de kunstenaar die gedurig twijfelde aan zichzelf. Of Grace toch geen toevalstreffer was en hijzelf een bedrieger? Berg roept hem op met een veelheid aan archiefbeelden en geluidsopnames, animaties die z’n gemoedstoestand verbeelden en – natuurlijk – ’s mans tijdloze composities, waarvan de teksten voor de gelegenheid ook zijn ondertiteld. Zodat eenieder recht in zijn ziel kan kijken.

It’s Never Over, Jeff Buckley wordt daarmee het gelaagde psychologische portret, dat je zowel de hoofdpersoon zelf als zijn achterban, gehoor en muziekliefhebbers toewenst.