De natuurlijke omgeving die de maakster eerder zo veilig en vertrouwd was, is na het verlies een onherkenbaar schemergebied geworden, waar gemis plots kan opdoemen vanachter de horizon. Waar onbestemde gevoelens in golven aanspoelen. Waar de nacht en het duister intense herinneringen tot leven wekken, maar waar ook troost verscholen ligt.

Regie: Marleen van der Werf (en Misja Pekel)
Omroep: VPRO

Deze documentaire werd gemaakt binnen het Teledoc Campus programma.

Haar film Rouw ging in première op het Nederlands Film Festival. Dat was – zoals wel vaker bij de films van Marleen van der Werf – een beetje ongemakkelijk omdat haar films heel stil zijn en je precies kunt horen hoe het publiek reageert. Gelukkig was de zaal doodstil. ‘Soms hoor je ook wel dat mensen gaan schuiven op hun stoel, uit ongemak, omdat ze moeite hebben met de traagheid.’ Dat mensen na de film zeiden dat ze eigenlijk opzagen tegen een film over rouw, maar uiteindelijk enorm verrast waren, voelde voor haar als een groot compliment.

Rouw. Daarover gaat jouw documentaire. Dat kunnen we afleiden aan de titel en aan de mistroostige beelden die we te zien krijgen: een kil en zwart-wit niemandsland, dorre natuur, een koe die rondloopt in besneeuwde duinen, luchtbellen die vastzitten onder een laag ijs. Hoe zou je jouw film zelf omschrijven?
‘Mijn documentaire is een rouwlandschap. Ik dwaal als het ware door dat rouwlandschap heen. Ik wilde een documentaire maken die het gevoel en de grilligheid van rouw ruimte geeft. Ik heb geprobeerd een gevoelslijn te creëren waarin je meegenomen wordt.’

Wat betekent het landschap uit de documentaire voor jou?
‘Ik film de landschappen waar ik vroeger met mijn vader doorheen dwaalde. Rondom en na zijn overlijden heb ik daar veel gewandeld en gefilmd. Toen hij was overleden voelde ik me verlaten. Het landschap waar ik ooit zo thuis was, werd een donkere plek. Ik durfde op een gegeven moment ook niet meer verder te wandelen, ik voelde me onveilig, er lagen daar te veel herinneringen. De beelden die ik gebruik in de documentaire zijn niet per definitie mooi, de beelden zijn eerder een beetje naar: zo heb ik het landschap toen ook ervaren. Er ging veel tijd overheen voordat ik het gevoel van veiligheid weer hervond en weer in dat landschap kon zijn.’

Deze documentaire heb je gemaakt over de rouw over jouw vader?
‘Ja, en ik ben in die periode ook een dochter verloren, zij werd te vroeg geboren. Na het overlijden van mijn dochter kreeg ik nog een keer de kans om het proces van rouw in die duinomgeving mee te maken. Met mijn vader heb ik herinneringen in de natuur die niet meer verder gaan, met m’n dochter had ik heel graag herinneringen willen maken. Het was zo gek om te rouwen om iemand aan wie ik wél herinneringen heb en om iemand waar ik géén gedeelde herinneringen mee heb. De oude herinneringen speelden me parten in de rouw over mijn vader. En in de andere rouw was er juist een enorme honger naar herinneringen. Beide rouwprocessen hebben het maakproces van de film vertraagd en lagen toegevoegd. Elk rouwproces is weer anders, maar het heeft wel een gedeelde kern.’

Het interview gaat verder onder de afbeelding

Wat is volgens jou die gedeelde kern? Hoe zou je die omschrijven?
‘Rouw is er niet alleen is als iemand doodgaat. Rouw is er ook bij liefdesverdriet, wanneer je je baan verliest, als je als kind moet verhuizen. Rouw is verlies van identiteit. Toen mijn vader overleed verloor ik een deel van mijn identiteit: dat hoofdstuk hield op. Door rouw word je echt iemand ander. Wie ben je zonder vader? Wie ben je als je je baan verliest of afscheid moet nemen van een oude vriend? Rouw is een onbestemd gevoel, je kan daar algemene begrippen op plakken maar rouw is vaak verdriet waar je vaak nog niet de woorden voor kunt vinden. Het is een zoektocht. Ik hoop dat ik met deze film uitdruk wat anderen in rouw voelen.’

Je filmt een rouwlandschap zonder mensen, zonder woorden. We zien alleen maar beelden van de natuur. Waarom?
‘Mensen en tekst roepen meteen associaties op. En ik wil niet invullen wat mensen moeten denken of voelen. Ik wil wel handvatten geven, maar geen dichtgetimmerde verhaallijn. Mensen zijn over het algemeen op zoek naar andere mensen aan wie ze zich kunnen spiegelen. Doordat je geen mensen in de film ziet met wie je je kunnen identificeren, moet je je dus spiegelen aan de natuur, en daarmee dus aan jezelf. De natuur wordt het hoofdpersonage met wie je kunt meevoelen.

Ik maak films over dingen die ik niet in woorden kan vatten. De meeste verhalen over rouw zijn erg woordelijk en verhalend. Ik krijg daar tranen van in mijn ogen, maar dat is niet mijn manier van vertellen. Ik wil met een film een ruimte creëren voor verstilling, zodat je weer bij jezelf komt en je eigen gedachtes kunt horen, je eigen gevoelens kunt voelen. Net als bij rouw: dat verplicht je om tot jezelf te komen, om te dealen met je eigen smart. Ik hoop dat mensen tijdens het kijken van de documentaire de vrijheid ervaren om te voelen en hun eigen relatie tot rouw te onderzoeken.’

Maar naast universeel is ‘Rouw’ ook een heel persoonlijke documentaire, toch?
‘Ja, rouw is heel raar. Rouw is heel persoonlijk en tegelijkertijd heel groot en universeel. In de documentaire zie je mijn rouw. Maar ik wil dat de film voorbijgaat aan wat ik ermee bedoel; je hoeft niet precies te weten waarom of waarover ik rouw. Ik heb gezocht naar een universele manier om het onzegbare van rouw te laten zien, voorbij het persoonlijke verhaal.

En daarvoor moest ik echt zoeken naar de juiste beelden en filmtaal. Ik ben meer dan vijf jaar bezig geweest. Hoe ga ik iets vertellen over rouw zonder het talige aspect van de mens aan te spreken? Ik kies ervoor om te werken met muziek, geluiden, beelden en kleuren. We hebben veel weggehaald en gereduceerd, alleen hetgeen wat nodig is bleef. Ik hoop zo dat elk beeld en elk geluid betekenis krijgt. Je zult waarschijnlijk voelen dat het een persoonlijke film is, maar ik hoop dat je toch je eigen gemoed weerspiegeld kunt zien.’

Iedereen mag de documentaire natuurlijk zelf interpreteren. Maar wat heb jij erin gestopt?
‘De film gaat van zwart naar zwart, daarmee wilde ik het cyclische van rouw verbeelden: soms gaat de zon weer schijnen, dan dooft het licht weer. Rouw verandert met de tijd. Soms kan het opeens even van je afvallen, dan voel je een mooie en lichte kant van rouw: de liefde die er ook is. Dit wilde ik de kijker meegeven, maar wannéér iemand dat ervaart tijdens het kijken, is niet aan mij. Bij sommige mensen komt deze opluchting als de regen losbarst, bij anderen als de zon doorbreekt.’

Je noemt de natuur het hoofdpersonage. Hoe ga je te werk tijdens het filmen?
‘Ik film de natuur. Ik denk niet na over trekvogels, ik ga niet op zoek naar beestjes. Ik ben in de natuur en daar vallen mij dingen op, die film ik. Zeggen dat dat vraagt om ‘eenwording met de natuur’, vind ik te cliché. Maar om op die manier in de natuur te zijn, dat vraagt wel om een bepaalde manier van verstilling, van aandacht, van overgave. Ik moet me ervoor openstellen en daar is een gevoel van veiligheid voor nodig.’

Wat heeft het maken van deze documentaire jou gebracht?
'Het rare is dat ik heel erg op zoek was naar antwoord op de vraag ‘wat is rouw’? En toen ik de montage op slot zette en de film bekeek, zag ik dat ik mijn eigen troost had geschapen.’

Hoe heb je dat gedaan, je eigen troost scheppen?
'Ik moest de confrontatie aangaan, me verzoenen met vergankelijkheid. De natuur gaat altijd weer verder: dan kwam de lente er weer aan, ook al had ik daar helemaal geen zin in. Toch moest ik me daaraan overgeven en opnieuw de schoonheid erin proberen te vinden. De camera heeft daarbij geholpen. Het maakproces was helemaal niet mooi. Maar toch, en dat klinkt raar, ik heb mijn rouw vorm kunnen geven: vanuit iets lelijks iets moois gemaakt en daarin heb ik troost gevonden. Ik voel niet meer zo het lelijke verdriet, ik voel nu vooral het mooie melancholische verdriet. En dat is rouw ook: mooi verdriet, want het is eigenlijk liefde die nergens meer heen kan gaan. Ik heb mijn liefde nog in deze film kunnen stoppen, dat is ook een troostende gedachte.'

Marleen van der Werf behaalde een master in biologie en wijsbegeerte en volgde na haar afstuderen een master in (Wildlife) Documentary Filmaking in Engeland. Eerder maakte ze de documentaires ‘Tijd en tijd’, ‘Once upon a tree’ en ‘Wadland’. Ze maakt haar documentaires altijd samen met Misja Pekel. Eerder maakten zij samen ook de film ‘Maalstroom’. Momenteel zijn ze bezig met de documentaire ‘De Verscheurde Grens’, waarbij ze de betekenis van landsgrenzen onderzoeken door in hun film het vertelperspectief van de grens in te nemen.