Malou Wagenmaker 16-1-2022
De documentaire ‘Drijfvermogen – over flotatie, ras en andere drijfveren’ laat zich niet makkelijk in een hokje plaatsen. 2Doc.nl sprak regisseur Ivan Barbosa (42) over zijn bijzondere film, zwart, wit, kleur en de Nederlandse filmwereld. ‘Je wilt als mens gezien worden, niet als mens met een bepaalde kleur of achtergrond.’

Hoe kwam je op het idee om deze film te maken?
‘Het begon met Tarikh, met wie ik al bevriend was. Hij kwam naar mij toe met een filmidee over een zwarte zwemmer: Anthony Nesty. Deze Surinamer werd als volksheld onthaald nadat hij op de Olympische Spelen van 1988 een gouden medaille won op de 100 meter vlinderslag. Hij was de eerste Surinamer én de eerste zwarte man die Olympisch zwemkampioen werd. Tarikh is zelf op jonge leeftijd op Curaçao begonnen met zwemmen, dus hij wilde er graag een biografische speelfilm over maken. Ik deed wat vooronderzoek en stuitte op een krantenartikel uit 1970 met in de titel ‘Waarom negers sneller zinken' naar aanleiding van een Brits onderzoek over het drijfvermogen van zwarte mensen. Dit was een door de overheid gesubsidieerd wetenschappelijk onderzoek van zo’n 20 duizend euro.’

Huh?!
‘Dat was ook mijn eerste reactie. Ik stuitte op nog veel meer onderzoeken over raciale verschillen die er zouden zijn tussen witte en zwarte mensen. Hoewel veel onderzoeken later misschien zijn verworpen, blijven bepaalde denkbeelden toch voortbestaan. Sterker nog, er is onlangs een onderzoek geweest naar sportverslaggeving in de voetbalwereld. Hieruit bleek dat zwarte voetballers vaak fysieke eigenschappen worden toegekend, zoals ‘kracht’ en ‘snelheid’ en witte voetballers rationele eigenschappen, zoals ‘strategisch’ of ‘tactisch’. En daardoor is toen een zaadje bij mij geplant voor deze film: hoe kan het eigenlijk dat wij in deze waanzinnige ideeën over raciale hiërarchie geloven? In die periode waren Tarikh en ik sowieso aan de praat geraakt over wat er aan de hand was in de filmwereld op het gebied van diversiteit. We zagen overal ‘diversiteitsgroepjes’ ontstaan. De Black Lives Matter-beweging was natuurlijk een wake up call voor veel mensen, ook voor Tarikh. En toen kwam corona. Tarikh kwam thuis te zitten met veel tijd om na te denken over veel dingen, waaronder het hele typecasting-gebeuren. Ik zag hem steeds bewuster worden van zijn eigen zwart zijn. En toen dacht ik: dit is eigenlijk veel interessanter dan het filmidee over Anthony Nesty…’

Tekst gaat door onder afbeelding

Speelden die dingen ook bij jou als maker?
‘Het voornaamste waarop ik aan ging was dat je als zwarte maker vaak in de witte Nederlandse filmwereld geconfronteerd wordt met je afkomst, je kleur. We zien nu meer zwarte mensen in de media omdat racisme een hot topic is. Bijvoorbeeld: voor Black Lives Matter zag je weinig zwarte mensen in commercials, maar nu opeens veel meer. Het zijn vooral licht-zwarte mensen met grote krullen, vaak in een gemengd gezin met een kindje. Maar de mensen die hier geld aan verdienen zijn veelal niet van kleur. Het hele zwarte emancipatie-ding wordt eigenlijk geëxploiteerd. Dat herkende ik wel heel erg. Je wilt een eigen verhaal vertellen, maar kan dat wel, of word je in een bepaald hokje geplaatst? Je wilt als mens gezien worden, niet als mens met een bepaalde kleur of achtergrond.’

Over hokjes gesproken, is jouw film een documentaire?
‘Ik noem het een docu-fictie: een documentaire met fictieve elementen. Het is geen verzonnen verhaal, sterker nog: het komt heel dicht bij de realiteit van Tarikh en veel andere mensen. Als filmmaker ensceneer je natuurlijk altijd bepaalde zaken. Ik wil het ook een beetje in het midden laten, want de boodschap van de film is belangrijker dan de vorm. Hoe kijk je de film als je weet dat het een docu-fictie is en hoe kijk je de film als je dat niet weet? Ik denk dat je mensen daarin niet te veel moet sturen. Het was wel altijd mijn bedoeling om het waanzinnige aspect van het racismedebat op te zoeken. Waanzinnig bedoel ik in de negatieve zin, het heeft bijna iets absurdistisch, de hele nuance en hoe we daar steeds heel voorzichtig en krampachtig mee omgaan. Zodra je over racisme praat, wordt het vaak een zwaar onderwerp, maar ik wil het juist met humor benaderen. Ik denk dat er momenten zijn in de film die witte mensen aanspreken en momenten die zwarte mensen aanspreken. De film roept reactie op bij de kijkers en dat is precies de bedoeling.’

Tekst gaat door onder afbeelding

De film is grotendeels zwart-wit, maar op sommige momenten is er ook kleur; waarom heb je daarvoor gekozen en wat wil je daarmee zeggen?
‘Tarikh zegt op een gegeven moment zelf: zwemmen kent geen kleur, zwemmen is puur. Bij alles wat met zwemmen te maken heeft, voelt Tarikh zich vrij. En ook bij het carnaval, daarom is dat ook kleur. In de andere momenten die wel zwart-wit zijn, wordt Tarikh heen en weer geworpen in het racismedebat. Zwart-wit heeft natuurlijk met het onderwerp te maken, maar toch is het vooral een artistieke keuze. Ik vind kleur soms afleidend. Zwart-wit beeld is geconcentreerder, vooral in hoog contrast. Het beeld wordt ontdaan van ruis.’

De film legt ook de vinger op de zere plek, zoals de scene waarin Tarikh jou en de NTR bekritiseert. Wat was de reactie van de omroep?
‘De eindredacteuren hebben het heel sportief opgevat. Zij vonden het wel kloppen. En het is ook waar. Het gaat niet alleen om de omroep, maar ook om de echte grote bazen. Die zijn nu vaak nog allemaal wit. Niet alleen bij de NPO, maar ook bij veel grote filmfondsen. Makers van kleur moeten dan vaak ook weer binnen een bepaald wit stramien werken. Tijdens Black Lives Matter werd er aan allerlei mensen van kleur gevraagd om aan te schuiven bij talkshows, maar ik zag geen talkshows die gemaakt waren door mensen van kleur.’

Wat vindt Tarikh van de film?
‘Tarikh is er blij mee. Hij is hiervoor vaak op bepaalde manier gecast, maar hij kan meer, is ook meer. Hij speelt een rol in de film, maar het is wel een deel van hemzelf. Heeft inmiddels een kindje met Lonneke, die ook in de film zit. Hij heeft laten zien dat hij veel meer in zijn mars heeft dan alleen maar die ‘knappe gozer’. Hij noemt zichzelf in de film op een gegeven moment ook Tarikh Martina, dat is de achternaam van zijn opa. Dat was bijna een soort alter ego. Nu is hij weer gewoon Tarikh Janssen, maar dat stukje van zichzelf draagt hij wel altijd met zich mee. ‘